Introdukcija i evolucija
Joseph Schumpeter je počeo da priča o dinamičkom karakteru ekonomskog života, kultu preduzetništva i inovacijama te novim kombinacijama kao faktorima rasta. Njegova metafora o ekonomiji kreativne destrukcije, postala je stvaračka maksima modernog doba.
Digitalna ekonomija je ekonomija koja funkcioniše prvenstveno putem digitalne tehnologije, uz dominaciju elektronskih transakcija potem interneta.
Suštinu transformacije proistekle iz četvrte industrijske revolucije karakteriše rapidan rast upotrebe informacija.
Vlastništvo i kapital, tj. sredstva i rad nijesu samo garancije ekonomskog uspeha. Danas su to informacije i digitalni proizvodi.
Upravljanje informacijama in upravljanje znanjem postaje kritični faktor uspjeha i rasta u kompanijama koje funkcionišu u okruženju digitalne ekonomije.
Kreativnosti, znanje, inovacije i komunikacija među ljudima postaju osnov stvaranja vrijednosti i ekonomskog rasta.
Mogu se uočiti četiri kategorije novih kombinacija ekonomskih aktivnosti:
- poboljšanje produktivnosti u tradicionalnim industrijama
- restrukturiranje na nivou industrije
- stvaranje efikasnih tržišča
- stvaranje novih kombinacija koje dovode do novih proizvoda i novih industrija
Procjenjuje se da digitalna ekonomija raste sedam puta brže od ostale privrede i da u razvijenim zemljama čini 10 % GDP.
Dimenzije digitalne ekonomije mogu biti:
- Digitalna ekonomija generiše nove – virtualne proizvode i usluge s novim sadržajima.
- Digitalna ekonomija je potpuno ukinula ili supstituisala neke modele i lance tradicionalne ekonomije.
- Digitalna ekonomija može dopuniti, transformirati i unaprijediti tradicionalnu ekonomiju (obstoječi model poslovanja).
- Efekat hiperkonekcije i hiperkomunikacije koji sa sobom nosi umrežena ekonomija kao koncept globalnog-virtualnog tržišča daje dimenziju globalnosti digitalnoj ekonomiji.
- Digitalna ekonomija kreira četvrti sektor u sistemima nacionalnih računa.
Digitalna ekonomija nije ekonomija oskudnih resursa, nego ekonomija obilja, ekonomija besplatnih stvari.
Ekonomski tokovi klasične distribucije fizičkih proizvoda, kao i njihove primarne materialne proizvodnje, nijesu se digitalizovali i teško, da če se ali sve ostalo se može.
Dvije faze u razvoju, prva je seljenje informacija na mrežu, a druga upotreba umrežene ekonomije za nove poslovne prakse. Digitalna ekonomija je ekonomija predviđanja.
Informacija sada više nije trošak nego proizvod.
Kompanije tradicionalne ekonomije počele so uviđati da bi poslovale na mreži moraju promjeniti svoju strukturu i organizaciju. Dodatni korak u razvoju digitalne ekonomije znači pojavljivanje horizontalnog povezivanja kupaca, distributera, dobavljača i poslovnih partnera.
Pošto u novom modelu društvenih mreža teoretski u startu svi imaju istu šansu, sam sadržaj kompanija ima puno veče značenje. Aktivnosti koje su važne jesu: segmentiranje potencialnih kupaca, brze povratne informacije, dijeljenja različitog sadržaja, dijeljenje sadržaja izmedu korisnika, pračenje konkurencije i poboljšano odlučivanje, zapošljavljanje i prikupljanje kapitala.
Društvene mreže promovišu digitalnu ekonomiju kao ekonomiju pažnje.
Specifičnost digitalne ekonomije
Specifičnost digitalne ekonomije proizlaze iz:
- Specifičnosti mreže kao tržišta
- Specifičnost digitalnih proizvoda
Za razliku od materije i energije koje su bile esencialne komponente u ekonomiji industrijskog društva, informacija kao dominantni generator vrijednosti u ekonomiji digitalnog društva ima sasvim drugačiju prirodu.
Informatička vrijednost:
- Pravovremenost
- Tačnost i objektivnost
- Reputacija izvora i pouzdanost
- Relevantnost i koristnost informacije
- Integritet i cijelovitost, potpunost
- Konciznost
- Dostupnost, brzina/hitnost
- Primjenjivost i jasnoča
Informacije imaju troškove kreiranja in obezbedivanja sigurnosti. Varian u svom poznatom članku Markets for Information Goods piše o tri njene glavne specifičnosti: informacija kao iskustveno dobro, informacija kao investicija u troškovi multiplikovanja, informacija kao javno, opšte dobro.
Informacija može biti neiscrpan resurs. Potrošnjom se uvečava njena vrednost. Informacija doprinosi da je digitalna ekonomija – ekonomija znanja, kreativna i inovativna. Bit doprinosi da je ona digitalna i virtualna, a mreža i sva ICT riješenja koja sa sobom nosi čini da je ona umrežena, dinamična, globalna i molekularna.
Digitalna ekonomija je ekonomija pametnih ljudi i pametnih stvari. Digitalna ekonomija zahtjeva viši nivo obrazovanja od onih koji ulaze na tržišče rada. Digitalna ekonomija je inovativna.
8I inovacione ekonomije (Atkinson i Ezell):
- Inspiration
- Intension
- Insight
- Incentives
- Invests
- Institution
- Information technology
- International
Digitalnu ekonomiju kao virtualnu karakteriše i proces ukidanja posrednika, kao i proces konvergencije različitih tehnologija.
Kupci se uključuju u proces proizvodnje i dizajniraju, kreiraju proizvode po svojoj potrebi. Nepotpuni proizvodi kao derivati digitalne ekonomije predstavljaju još jednu njenu osobenost. Platforma je standarizovana, a krajni proizvod je personalizirovan prema prohtjevu svakog individualnog korisnika. Nepotpuni proizvod ima sljedeče karakteristike: može se aktivirati, sposoban je za dinamičku rekonfigurabilnost, integriše lične podatke da postanu dio sistema.
Uslovi za razvoj digitalne ekonomije
Za razvoj digitalne ekonomije moramo imati razvijene sledeče segmente:
- Fizičko-tehnološku infrastrukturu
- Normativnu i institucionalnu infrastrukturu
- Edukativnu infrastrukturu
- Bezbjednosnu infrastrukturu
- Poslovnu i preduzetničku infrastrukturu
Generalno se o digitalnoj ekonomiji u pravom smislu može govoriti tek kad je kao tehnološka platforma zastupljen širokopojasni pristup.
Glavni zakoni, koji se pojavljuju u digitalnoj ekonomiji su:
- Zakon o elektronskom potpisu
- Zakon o elektronskoj trgovini
- Zakon o elektronskim komunikacijama
- Zakon o elektronskoj upravi
- Zakon o informacionoj bezbednosti
Digitalno obrazovanje je zbog prirode digitalne tehnologije kontinualan proces – oslonjen na koncept cijeloživotnog učenja.
Integracijom sistema i prelaskom na IoT tehnologiju otvoren je ješ veći prostor za sajber ranjivost.
Neki od integriranih sistema i digitalnih platformi su kako jih prepoznaju Atkinson i Ezell:
- Integalni zdravstveni informacioni sistem
- Inteligentni saobračajni sistemi
- Pametne elektrodistributivne mreže
- Beskontaktne mobilne uplate
- Infrastruktura e-uprave
Kapital (kojeg nema) bitan je za svu infrastrukturu digitalne ekonomije. Iako se digitalizacijom iz postoječe ekonomske strukture može izvuči maksimum, ovaj pristup ima svoj limit i podizanje globalne konkurentnosti zahtjeva novu strukturu.
Digitalna ekonomija je ekonomija šansi, izazova, razlika i neslaganja. Da li digitalna ekonomija razgrađuje ili integriše društvo – pitanje je o kojem nema jedinstvenog stava.
Digitalni jaz
Digitalni jaz (digital divide) je razvojno, ekonomsko, socijalno, tehnološko i političko pitanje. U najopštijem smislu, nejednakost između onih koji posjeduje informacije i onih koji ih ne poseduju opisuje se kao digitalni jaz.
Najčešči uzorci nastanka digitalnog jaza:
- Tehnološki faktori
- Ekonomski faktori
- Geografska lokacija
- Društveni faktori
Jedno zanimljivo pitanje je, da li IT tehnologije stvarno imaju toliki utjecaj. Možemo to pogledati kroz tri različite perspektive: perspektiva tržišne ekonomije – tržišne sile moraju usmjeravati upotrebu IT-a; perspektiva IT-a za razvoj – subvencioniranje dostupa telekomunikacionim servisima; perspektiva družbenog kapitala – IT alati mogu pomoči ljudima.
Postoje različiti alati i mjere koji pokazuju stepen digitalnih (ne)jednakosti: indexs digitalnog oportuniteta, indeks informacionog društva, index e-uprave, DESI index,…
U razvojnim politikama akcenat treba usmeriti na upotrebu tehnologije u cilju ostvarivanja digitalnih šansi.
E-spremnost
Države moraju postiči određeni stepen e-spremnosti, kako bi se tehnologija primjenjivala i zaista postala sastavni dio života.
Jedna od najobuhvatnijih definicija e-spremnosti: Da bi upotreba ICT-a bila efektivna, zemlja mora biti e-spremna u terminima infrastrukture, dostupnosti ICT-a velikom broju stanovnika, efektivnim pravnim i regulatornim okvirima u vezi upotrebe ICT-a, ali i da omoguči mjerenje napretka i saradnju.
Faze u procesu procjene e-spremnosti (GeoSINC International grupa): implementacija, procjena i strategija i akcioni planovi.
Strateški okvir za procjenu e-spremnosti:
- Pristup i povezanost
- Trening, edukacija i javna svijest
- Liderstvo
- Inicijative poslovnog i privatnog sektora
- Društveni razvoj
Procjene e-spremnosti obuhvačaju odgovarajuče kategorije:
- Tehnološka infrastruktura
- Institucionalna i normativna infrastruktura
- Poslovno okruženje
- Stepen društvenog razvoja i kulturni uslovi koji utiču na upotrebu interneta
- Dostupnost servisa koji podržava e-poslovanje i slično
Teoretski diskurz
Teorijski pristup digitalnoj ekonomiji testiramo kroz prizmu fundamentalnih ekonomskih kategorija, izazova i nedoumnica.
U centru pažnje ekonomske nauke sada nije nestašica dobara nego obilje. Ideje, kreacije i znanje potisnuli su kapital, zemljište i rad. Prešlo se s unificirane masovne proizvodnje na proizvodnju prilagođenu pojedincu. Nije više bitno radno vrijeme i radno mjesto, bitan je izvršeni zadatak i učinak u projektu.
Tri glavne industrije/tržišta digitalne ekonomije: proizvodnja softvera, internet kompanije i kompjuterske komunikacione usluge.
Digitalizacija je napravila revoluciju u posredničkim djelatnostima i prodajnim kanalima. Digitalizacija je uzrokovala promjene u načinima plaćanja.
Došlo je i do promjene u organizaciji. Više veliki ne jedu male, nego brzi spore.
Menadžeri u digitalnoj ekonomiji moraju imati nove veštine i znanja: inovacijske veštine, liderska vještine i vještine upravljanja.
Informacije i znanje izvori su rasta produktivnosti.
Period nove ekonomije obilježen je pojavom novih teorija gdje su se u matrice tj. modele rasta uključili inovacija, tehnologija i znanje kao endogene varijable. Nije sporno da su ulaganja u istraživanje i ulaganja u ljudski kapital presudni faktori rasta u digitalnoj ekonomiji.
Ekonomija platformi i on demand ekonomija ne može se pratiti tradicionalnim statističkim pokazateljima. Schwab zaključuje da digitalna ekonomija ima više efekata na rast nego što to zvanična statistika registruje i klasični ekonomski indikatori sugerišu.
Informatičko tržište ne teži savršenoj konkurenciji nego monopolizaciji. Wang i Zang kažu, da efekat superzvijezda dominira nad efektom dugog repa.
Važni elementi konkurencije su inovacije, intelektualna svojina, slobodan pristup sadržajima, konkurenti saradnici, a ne protivnici, interfejsi, standardi i uska grla. Platforma je i proizvod i tržište.
Zanimljiv konkurentski boj možemo vidjeti izmedu Amazona i Alibabe. Alibaba je 2017 kupila za 2,9 miljardi udio u kineskom lancu trgovine hranom Sun Art.
Svi današnji velikani počeli su kao male firme. Dok si mali i nastaješ onda se boriš za preduzetništvo, slobodno tržište i fer nadmetanje. Kada uspiješ, onda se boriš da uništiš sve male i monopolizuješ tržište.
Zbog specifičnosti proizvoda (usluge) stari mehanizmi regulacije i zaštite konkurentnosti ne mogu biti efikasni. Alarmi su več upaljeni.
Oni koji su zaduženi za regulaciju, pokušavaju se fokusirati na vrijednost, disperzivnost tržišta i korist koju ima potrošač tj. korisnik od širjenja biznisa ili spajanja kompanija. Najlakši mehanizam za kojim se nekad posezalo u funkciji zaštite potrošača – ograničavanja cijena – sad je gotovo absurdan. Naime, ograničavanje cijena kao regulatorni mehanizam besmislen je jer su servisi besplatni.
Problem je u tome što se zbog digitalne konvergencije ne može povuči granica izmedu regulatornih polja.
Konkurentnost je globalna, cijena nije više dominantni faktor konkurentnosti. Digitalne kompanije i digitalno tržište skloni su monopolizaciji. Vlastništvo nad bazama podataka mreže korisnika postaje osnov tržišnog uticaja i moči. Zaštita privatnosti i podataka korisnika najosjetljive je pitanje regulacije.
Informaciona tehnologija ne uzrokuje nezaposlenost, čak i ako jasno smanjuje radno vrijeme po jedinici proizvoda.
Digitalna transformacija se ne odvija u svim sektorima istim intenzitetom.
Barbrook kaže, da je digitalna ekonomija bliža socijaldemokratiji nego neoliberlizmu. Prema nekima digitalna ekonomija je ekstrakapitalistička, a drugi smatraju da je mrežna ekonomija iskaz najvećeg stepena socializacije proizvodnje i djeljenja opštih dobara dosada zabilježen u istoriji razvoja ljudske civilizacije.
Najefikasniji radni sistemi postaje društveni kolaborativni sistem, a najkorisniji radnici postaju radnici znanja.
Ključna pitanja koja se odnose na to da li su radnici znanja nova klasa, te da li je znanje samo po sebi vlastništvo pojedinaca, njegova imovina ili je to društevni resurs?
Neke nove klase društva po Fuchs-u su:
- Korisnic interneta kao nova klasa
- Radnici znanja kao nova klasa
- Radnici znanja kao revolucionarna klasa
- Radnici znanja kao novi visokotehnološki proletarijat
- Radnici znanja koje karakteriše neproduktivan rad, privilegije i status
- Super kreativna klasa radnika znanja
- Radnici znanja kao sitna buržuazija
Besplatne servise plačamo besplatnim radom.
Proizvođače u novoj međunarodnoj podjeli rada karakterišu različiti položaji u digitalnoj/globalnoj ekonomiji i to:
- Proizvođače visoke vrijednosti, zasnovane na informatičkom radu
- Proizvođače velikih razmjera, zasnovane na jeftinoj radnoj snazi
- Proizvođače sirovina, zasnovane na darovima prirode
- Suvišne proizvđače, svedene na devalorizovanu radnu snagu
Uloga države je bila presudna za razvoj mreže kao platforme za digitalnu ekonomiju. Konkurencija koja se dešava na globalnom, a ne lokalnom ili regionalnom nivou, bitna je determinanta pozicije i ponašanje države uslovima digitalno tržišta.
Nesporno je da informaciona tehnologija istiskuje rad iz procesa proizvodnje, smanjuje tržišnu cijenu roba, uništava neke modele dobiti i proizvodi generaciju potrošača koje psihološki privlače besplatne stvari.
Hokejaški štap je model, koji postaje standard za eksponencijalni rast ekonomije mreže.
Koncepti i tehnologije koji forsiraju digitalnu ekonomiju; Kuda ide ekonomija mreže – šta nas čeka?
Simbioza ekonomije i tehnologije determiniše novu strukturu komunikacija, ponašanja, generalno novu dimenziju društva.
Vještačka inteligencija svoju primjenu ima kako u usavršavanju i optimizaciji proizvodnih procesa tako i unapređenju procesa upravljanja kompanijom. Danas je u digitalizaciji, zahvaljujući novim konceptima i rješenjima poput pametnih materijala, big data, biočipova, nanotehnologije i novih interfejsa, vještačka inteligencija dobila odlučni zamah.
Cloud model se, za sada, sastoji od pet karakteristika i tri model pružanja usluga:
Karakteristike:
- Pruženje usluga na zahtjev korisnika
- Širok mrežni pristup
- Udruživanje resursa
- Brza elastičnost
- Odmjera usluga
Modeli:
- SaaS
- PaaS
- IaaS
Sve što se može povezati, biće povezano. IoT je predložio Kevin Ashton, suosnivač Auto-ID Centra na MIT. Tri osobine IoT su kontekst, sveprisutnost i optimizacija. NoT – Network of things je širi pojam od IoT. Komponente NoT:
- Senzori
- Agregatori
- Klasteri
- Komunikacioni kanali
- Eksterni korisnici, external utility
- Decission trigger
Smart city je konkretna, zaokružena implementacija IoT ili NoT u urbanom i ekonomskom smislu.
Koncept radnog vremena od-do ostaje kao nasljeđe samo u onim firmama i organizacijama koje i dalje stoje na braniku tradicionalnog poslovanja.
Open source rješenja nemaju marginalan karakter, ona postaju dominantna i nameću se kao standardi.
Ovečivalo se da će četvrta industrijska revolucija generisati i digitalni novac, samo je bilo pitanje trenutka kada če se to desiti.
Koncept Blockchain tehnologije popularan je zato što nosi osobine digitalne ekonomije koje forsiraju slobodu pojedinca, kreativnost, inicijativu i kolaborativnost.
Kao i cloud computing i Big Data je mlad koncept i datira od 2008 godine. Kod Big Data fenomena imamo prelazak s relacionih na nerelacione modele baza podataka, dakle baze promjenljive strukture i sadržaja. Zahvaljujuči Big data modelima na osnovu podataka iz prošlosti i sadašnjosti možemo predvidjeti budućnost.
Znanje zastarijeva. Izlaz je u online obrazovanju – mreža kao obrazovna institucija. Drucker kaže sa pravom da univerziteti u klasičnoj formi neće preživjeti. Maksima „ne idite u školu, škola če doći kući“ postaje stvarnost.
Tri su važna elementa ekonomije dijeljenja – sharing ekonomije:
- Stavljanje resursa na raspolaganje drugima
- Uglavnom uz pomoč interneta i
- Visoko povjerenje partnera u ekonomiju dijeljenja
Kompanije ekonomije dijeljenja ne poseduju imovinu nego samo platformu (online servise).
Digitalna ekonomija u EU
EU je lansirala dvije kompatibilne strategije: Digitalnu agendu i Strategiju jedinstvenog digitalnog tržišta.
U fokusu digitalne politike su: integracioni motivi i ekonomiski motivi.
Sektor ICT-a u cijelini čini gotovo 5% ekonomije EU i odgovoran je za 25% svih izdataka preduzeća, u ulaganja u ICT čine 50 % cijelokupnog rasta evropske produktivnosti.
Problemi koji usporavavju rast digitalne ekonomije
Pitanje bezbjednosti transakcija, podataka i sistema danas je jedan od najvćih izazova umreženog društva.
Postoji opasnost da zemlje, države, tj. režimi, zatvore granice interenta na nivou nacionalnih granica.
Socialne refleksije digitalne ekonomije – ograničava li internet romantiku i kreativnost
Schmidt i Cohen kažu, da je internet najveći eksperiment s anarhijom u našoj istoriji.
Ako nema izbora, onda nema slobode. Internet kao platforma digitalne ekonomije otvorio je neviđene horizonte za iskazivanje ljudske slobode. Nikad sloboda izbora nije bila veča. Ali su i odgovornosti porasle.
Keese kaže, da sloboda postiče mrežni efekat, mrežni efekat stvara mrežne monopole, a mrežni monopoli ograničavaju svobodu – ovaj krug se okreće sve većom brzinom. Beskonačna sloboda na mreži vodi u svoju suprotnost.
